Sufiyan xəlifə Rumlu

Sufiyan xəlifə Rumlu
Məşhəd hakimi
– 1535
Herat hakimi
15 iyul 1535-ci il – 1536-cı il
Şəxsi məlumatlar
Doğum yeri	Sivas şəhəri
Vəfat tarixi	1536-cı il
Vəfat səbəbi	Übeyd xan tərəfindən əsir götürülüb, qətlə yetirilmişdir.

Sufiyan xəlifə Rumlu - Rumlu tayfasına mənsub qızılbaş sərkərdəsi. Dəfələrlə özbəklərlə baş verən döyüşlərdə iştirak etmişdir. Məşhəd hakimi təyin edilmişdi. 1536-cı ildə Übeydulla xan tərəfindən əsir götürülüb öldürülmüşdür.

Həyatı

Sufiyan xəlifə Rumlu Qızılbaş türk tayfalarından olan Rumlu tayfasına mənsub sərkərdə idi. Bəzi mənbələrdə onun əslən Sivaslı, Xunuslu tayfasından olduğu qeyd olunub. Bu barədə “Tarix-i Qızılbaşan” əsərinin müəllifi yazır:

“(Bu tayfanın başqa bir əmiri) Zəif Yusifin oğlu Sufiyan Xəlifədir. Əslən Sivas şəhərindəndir. Pəhləvanlıqda birinci idi və özbəklər ilə şiddətli döyüşlər edib 943-cü ildə (20.VI.1536—9.VI.1537) Nişabur (yaxınlığındakı) Əbdülabad (kəndində) Übeyd xanla vuruşda öldürüldü.”

Məlumatdan da göründüyü kimi Sufiyan xəlifənin atası Zəif Yusif adlı bir şəxs idi.

Şeybanilərin ilk hücumu zamanı

Sufiyan xəlifə Rumlu özbəklərlə baş verən döyüşlərdə iştirak etmişdi. Hələ 1521-ci ildə Übeyd xan 30 minlik ordu ilə Herata hücuma keçəndə Sevindik bəy Herata adam göndərib bu hadisəni xəbər vermiş, nəticədə Piri sultan Rumlu ilə Sufiyan xəlifə Rumlu İraq darvazasını nəzarətə götürmüşdülər.

1532-1533-cü ildə ölkənin qərbində baş verən hücumların qarşısını almaq üçün Şah Təhmasib böyük bir ordu ilə Xorasana yola düşmüşdü. Başqa bir qoşun dəstəsi isə Sufiyan xəlifə Rumlunun rəhbərliyi altında Səbzəvara göndərilmişdi. Bu dəstənin say tərkibi Səbzəvarda olan 4 min nəfərlik qoşun dəstəsinin sayından xeyli az idi. Buna baxmayaraq qızılbaş dəstəsi şücaət və fədakarlıq göstərdi və nəticədə Səbzəvarda olan özbək dəstəsinin də Nişapura tərəf qaçmaqdan başqa çarəsi qalmadı. Sufiyan xəlifə Rumlu özbək qoşunlarını təqib etmək qərarına gəldi. Görünür, Nişapurda başqa bir özbək dəstəsi də mövcud imiş. Çünki Nişapurun da özbək qoşunlarından təmizlənməsi üçün Şah Təhmasib tərəfindən Sufiyan xəlifənin köməyinə əlavə qoşun dəstəsi göndərildi. Həmin qoşun dəstəsinə Hüseyn xan Şamlı, Ağzıvar xan Şamlı, Əmir sultan Rumlu rəhbərlik edirdilər. Adları çəkilən əmirlərin rəhbərliyi altında olan qüvvələr Nişapur yaxınlığında Sufiyan xəlifənin dəstəsi ilə birləşdilər və birləşmiş qüvvələr özbək qoşunları üzərinə hücum etdilər. Nəticədə Nişapur da özbək qoşunlarından azad edildi və orada salamat qalan özbək döyüşçüləri Məşhədə qaçmağa məcbur oldular. Rumlu bu hadisəni belə təsvir edir:

Elə ki özbəklərin istilası və tüğyanı, Səfəviyyə xanədanının qulamlarının mühasirədə qalmasının müddəti həddən aşdı, dinin pənahı olan şah Xorasan tərəfə hərəkət etdi. Kərəc zaviyəsi günəş misallı bayraqların şəfəqləri üzündən asiman fəzası kimi nurani olduqda Sufiyan xəlifə Rumlu iki yüz süvari ilə Səbzəvar istiqamətində hərəkətə gəldi. Həmin vaxt Xangəldi Özbək dörd yüz süvari ilə Səbzəvarda idi. Sufiyan xəlifə onun üzərinə gecə basqını edib onun mülazimlərindən əlli nəfəri qətlə yetirdi. Xangəldi qaçıb aradan çıxdı. Sufiyan xəlifə Nişapura yollandı və həmin şəhərdə də özünü özbəklərə yetirərək onları da məğlub etdi. Daha sonra isə hərəkət bayrağını Məşhəd tərəfə qaldırdı.

Məşhəddə isə Übeyd xanın oğlu Əbdüləziz xan və onun rəhbərliyi altında olan 7 min nəfərlik özbək dəstəsi dayanmışdı. Qızılbaş dəstəsi Nişapurdan Məşhədə doğru irəliləyəndə artıq Şah Təhmasib də qoşun dəstəsi ilə Xorasana doğru hərəkətə başlamışdı. Əbdüləziz xan həm Sufiyan xəlifənin və ona qoşulan əmirlərin rəhbərliyi altında olan qoşun dəstəsinin Məşhədə tərəf gəlməsindən, həm də Şah Təhmasibin Xorasana doğru irəliləməsindən xəbət tutanda orada dayanmağı mümkün saymayaraq Herata tərəf çəkildi və Herat ətrafında dayanmış atasına qoşuldu.Nəticədə qızılbaşlar Məşhəd şəhərini tutmağa müvəffəq oldular.

Übeyd xan yenidən 1533-1534-cü ildə əmirlərindən Seydim mirzə Camı Xaf şəhərini ələ keçirmək üçün göndərdi. Bu zaman Məşhəd hakimi Sufiyan xəlifə Rumlu onlarla döyüşə girdi. O Seydim mirzəni məğlub edərək özbəkləri Xafdan qovdu. Rumlu yazır:

Bu il Şeyx Əbu-Səid Əfrasiyab, Qaraca Bahadır və Seydim mirzə dörd min süvari ilə Xorasan vilayətinə basqına gəldilər. Sufiyan xəlifə bu xəbəri eşidən kimi min beş yüz süvari ilə onlara qarşı yollandı. O, Zavə yaxınlığında düşmənlərə çatdı və onların qarşısını kəsib həmlə etdi. Özbəklər məğlubiyyət yolunu tutdular. Qazilər o pis taleli qövmdən iki yüz əlli nəfəri qətlə yetirdilər. Şeyx Əbu-Səid Əfrasiyab iztirabının çoxluğu üzündən bir çalada gizləndi. Cam kətxudası o natamama bir at verib onu Buxaraya yola saldı. Bu il içində Sufiyan xəlifə Xafa yollandı və Übeyd xan tərəfindən basqına göndərilmiş min özbək süvarisinə çatıb, onları da məğlub edərək iki yüz nəfəri qətlə yetird.

Herat hakimliyinə dəvət edilməsi

Qəndəhar döyüşünün baş verdiyi vaxt Herat şəhəri artıq Məşhəd hakimi Sufiyan xəlifənin nəzarəti altına alınmışdı. Bu da təsadüfi deyildi. “Rövzətüs səfəviyye”nin məlumatına görə, bir tərəfdən Heratın idarəçiliyinin həvalə olunduğu Xəlifə sultanın yarıtmaz fəaliyyəti, bir tərəfdən də özbək qoşunlarının təhlükəsi elə bir vəziyyət yaratmışdı ki, Sufiyan xəlifə Herata doğru hərəkət etməli oldu. Ağzıvar xan tərəfindən Heratın idarəçiliyinin həvalə edildiyi Xəlifə sultan təxminən 80 yaşlarında olan ahıl bir insan idi. Belə ki, Xəlifə sultanın ölümündən sonra Herat şəhəri hakimsiz qaldığına görə Heratın nüfuzlu şəxsləri Məşhədə adam göndərərək Sufiyan xəlifə Rumlunu Herat hakimi olmağa dəvət etdilər. Sufiyan xəlifə bu dəvəti çox böyük məmnunluqla qarşıladı. Çünki bununla, Sufiyan xəlifə Herat kimi böyük bir şəhərin və onun ətrafının da idarəçiliyini ələ keçirmiş olurdu. Heratın idarəçiliyinin ələ keçirilməsi isə, əslində, Xorasan vilayətinin idarəçiliyinin ələ keçirilməsi idi. Ona görə də Sufiyan xəlifə bu fürsəti əldən buraxmadı və Herata yollanmaq hazırlıqlarına başladı. Sufiyan xəlifə böyük övladlarından birini Məşhədin hakimliyində saxladı. O, Məşhəddə ailəsinin yanında az miqdarda sipahi qoyub böyük bir ordu ilə Herata yola düşdü. O 15 iyul 1535-ci ildə Herata daxil oldu. O Herata gəldikdən sonra tabeliyində olan sərt məmurlar əhaliyə divan tutmağa başladılar. Sufiyan xəlifə əhali üzərinə ağır vergilər qoyur, şəhər varlılarının əmlaklarını müsadirə edirdi. Beləliklə öz xəzinəsində külli miqdarda qızıl toplamışdı. Rumlu onun Heratdakı fəaliyyətləri haqqında ətraflı məlumat verir:

[Sufiyan xəlifə] yol yorğunluğunu [çıxardıqdan] sonra bədxah adamların sözü ilə yolunu azıb, sitəm əlini rəiyyətə uzadaraq yaramaz [vergi] yazanları və bədnəfəs, gözüdönmüş ələmdarları gənclərə və qocalara müsəllət etdi. O, buğda sünbülündən toxum çıxarıb bir-bir sayırdı və deyirdi: - Bir buğdadan üç-dörd sünbül hasil olar, hər sünbüldən də bu qədər toxum hasil olar və bu səbəbdən bu miqdar artığınız vardır. İndi gərək bu [artığı] verəsiniz. [Sufiyan xəlifə] mal-dövlətə sahib olduğunu güman etdiyi şəxsi tələb edib (çağırıb) deyirdi: - Mən yuxuda gördüm ki, imamlardan – onlara salam olsun – biri ilə bir məclisdə iştirak edirəm. İmam səni nəzərdə tutaraq mənə dedi ki, filankəsdən bu məbləği alıb qazilərə təslim edərsən. Dedim ki, ya imam, o mənim dostumdur, onu bu məbləği verməkdən və məni bu vəsaiti ondan almaqdan azad etməyini xahiş edirəm. Nə qədər yalvar-yaxar etsəm də, faydası olmadı.

Bununla belə, Sufiyan xəlifə mənbələrdə şücaətli və igid bir sərkərdə və döyüşçü kimi təsvir edilmişdir. Mənbələrdə hətta onun xanımı da igid və bacarıqlı bir xanım kimi təqdim olunmuşdur.

Übeyd xanın növbəti hücumu zamanı

Sam Mirzə ilə Ağzıvar xanın Qəndəhar istiqamətinə yollanması xəbərini eşidəndə Übeyd xan da növbəti dəfə Xorasan vilayəti üzərinə qoşun çəkməyi qərarlaşdırdı. Amma Übeyd xan Herat üzərinə deyil, Məşhəd şəhəri üzərinə hərəkət etdi. Çox güman ki, o, Sufiyan xəlifənin Məşhəddən uzaqlaşması barəsində də məlumat almışdı. Ona görə də Übeyd xan Xorasan ərazisində ilk zərbəni Məşhəd üzərinə istiqamətləndirməyi məqsədəuyğun saydı.

1536-cı ildə Übeyd xan Amudərya çayını keçərək Məşhədə doğru hərəkətə başladı. Məşhəd sakinləri bu xəbəri eşitdikdə qalanın mühafizəsi üçün səy göstərdilər. Qalanın müdafiəsi Sufiyan xəlifənin xanımı tərəfindən mükəmməl formada təşkil edilmişdi. Mənbələr yazır ki, o gecə-gündüz bürcləri və qala divarlarını gəzirdi. Mənbələrdəki məlumatlara görə, Übeyd xanın rəhbərliyi altında olan qoşun dəstələri dəfələrlə Məşhəd divarları üzərinə hücum çəkmişdilər. Lakin Sufiyan xəlifənin xanımının rəhbərliyi altında olan şəhər müdafiəçiləri özbək qoşunlarının hücumlarının qarşısını qətiyyətlə almaqla qarşı tərəfə ciddi itkilər də yetirirdilər. Özbək qoşunları qalanın ələ keçirilməsi üçün hər cürə mümkün vasitələrdən istifadə edirdilər. O cümlədən divarlar altından lağım qazılmasına da cəhd göstərilmişdi. Lakin onlar öz məqsədlərinə nail ola bilmird Çox keçmədən Sufiyan xəlifə Məşhədin mühasirəsi xəbərini eşitdi. O, 3000 süvari ilə Məşhədə doğru hərəkətə başladı.

Sufiyan xəlifə Heratdan yola düşməzdən əvvəl vəziri Xızır Çələbiyə Heratın idarəçiliyini tapşırdı. Nurəddin Əhməd İsfahani adlı başqa bir şəxs isə yeni vəzir təyin olundu.Sufiyan xəlifə onlara tapşırdı ki, geri qayıdana qədər Herat əhalisindən 4 min Təbriz tüməni vergi toplasınlar. Nurəddin İsfahani vergi məmurları vasitəsilə xalqa basqı edərək tapşırığın icrasına başladı. Nəticədə təngə gəlmiş əhali hücum edərək onu öldürdülər.Rumlu yazır:

Sufiyan xəlifə Məşhədin mühasirəsindən agah olduqda öz adamlarına yazdı ki: «Mərdanə olun! Mən də özümü oraya yetirəcəyəm, Übeyd xanı tutacağam və onun dərisinə saman təpib, şaha göndərəcəyəm». Nə isə, o, tamahkarlıqda özündən də öndə olan Xızır Çələbi adlı vəkilini Heratda qoyub, orada qalan adamlarına məlum məbləğdə cərimələr və vergilər yazıb verərək əmr etdi ki, onları əhalidən toplasınlar. Daha sonra o, divanəliklə özü ilə üç min nəfər götürüb, özbək padşahı ilə döyüşmək əzmi ilə müqəddəs Məşhədə yollandı. Yolda ikən onun gözünə uzaqdan bir saman xırmanı sataşdı və özü gedib, oradan bir çuval saman toplayıb dedi ki, «bunu Übeyd xanın dərisinə təpmək üçün yığıram; çünki özbəklərin basqını üzündən Məşhəd yaxınlığında saman qalmamışdır.

Übeyd xan ilk əvvəl onun qarşısına çıxmaq istəmədi. Çünki Sufiyan xəlifə məşhur bir sərkərdə idi. Bu səbəbdən öz əmirlərini toplayaraq məşvərət etdi və geri qayıtmaq niyəti olduğunu bildirdi. Lakin özbək əmirləri ehtiyatlanmağın mənasız olduğunu bildirib onun fikri ilə razı olmadılar. Übeyd xan bu iradları eşidərək qayıtmağı özünə ar bildi və hücuma keçməyi əmr etdi. O qərara aldı ki, Sufiyan xəlifənin dəstəsi ilə üz üzə gəlsə bu qarşılaşma Məşhəddən kənarda baş versin. 1536-cı ilin yanvar ayının 14-də tərəflər Nişapurun Əbdülabad kəndində qarşı qarşıya gəldilər. Özbək qoşunlarının avanqardına (mənqəlay) Übeyd xanın oğlu Əbdüləziz sultan rəhbərlik edirdi. Xarəzm sultanlarından olan Əli sultanla Əqəş sultan da avanqardda yer almışdılar. Göstərilən tarixdə Sevincək Məhəmməd sultanın rəhbərliyi altında olan qoşun dəstəsi Sufiyan xəlifənin dəstəsi ilə döyüşmək üçün irəli hərəkət etdi. Sufiyan xəlifənin dəstəsində cəmi 4 min nəfər döyüşçü var idi. Say azlığına baxmayaraq qızılbaş döyüşçüləri yenə sonsuz qətiyyətlə özbək qoşunları üzərinə atıldılar və onlarla döyüşə girişdilər. Bildirilir ki, hələ döyüşün başlanğıcında Sufiyan xəlifə bir neçə atlı ilə irəli gedərək özbək qoşunlarını müşahidə etmək istədi. Lakin Əli sultan Xarəzminin atdığı ox onun atına dəydikdən sonra geri çəkilməli oldu. Bununla belə, tərəflər arasında çox gərgin bir döyüş baş verdi. Sufiyan xəlifənin və onun qızılbaş döyüşçülərinin bütün cəhdlərinə və göstərdikləri məharətə baxmayaraq, bu dəfə Übeyd xanın sayı xeyli üstün olan qoşununun müqavimətini qırmaq mümkün olmadı. Bütün güclərini itirən Sufiyan xəlifə öz qoşunu ilə Əbdülabad kəndinin xarabalıqlarında 35 gün müdafiə olundu. Onlar at yəhərlərini odun kimi istifadə etdilər. 35 günlük mühasirənin sonunda Sufiyan xəlifənin müqaviməti qırıldı və o əsir götürülərək Übeyd xanın yanına gətirildi. Onu Tənişə təhvil verdilər ki, Sufiyan xəlifə ilə döyüşdə öldürülmüş oğlunun əvəzinə qətlə yetirsin.

Ölümü

Əsir düşən Sufiyan xəlifə 1536-cı ildə Übeyd xanın əmri ilə öldürüldü. Həsən bəy Rumlu onun ölüm tarixini 1535-ci il olaraq qeyd edir və yazır:

“Sufiyan xəlifə Rumlunun əsli Sivas şəhərindən idi. Neçə il Xorasanda hakimlik etmiş və dörd min səkkiz yüz özbəyi döyüşdə qətlə yetirmişdir. Həftənin düşənbə, seşənbə və cümə günlərində ehsanlıq halva üçün on iki batman qənd və qırx batman bal ayırar, bundan başqa, iki yüz kəllə qənd, on iki qoyun və digər ləvazimatlar, həmçinin iki min dinar hazırlayardı və bütün bunları on iki imam yolunda sərf edərdi. Bu il o, yuxarıda qeyd edildiyi tərzdə öldürüldü.”

Mənbə

• Rumlu, Həsən bəy. Əhsənüt-təvarix (az.). Bakı: Uzanlar. 2017. ISBN 978-605-030-641-5.
• Cavanşir, Babək. İRAN’DAKİ TÜRK BOYLARI ve BOY MENSUBU KİŞİLER (SAFEVÎ DÖNEMİ – I. ŞAH TAHMASB HÂKİMİYETİNİN SONUNA KADAR / 1576) (türk). İstanbul: T.C. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Ortaçağ Tarihi Programı. 2007.
• Münşi, İsgəndər bəy. Tarix-i Aləmara-yi Abbasi (Abbasın dünyanı bəzəyən tarixi) (PDF) (az.). I. Bakı: «Təhsil» nəşriyyatı. 2009.
• Bayramlı, Zabil Həsrət oğlu. AZƏRBAYCAN SƏFƏVİ DÖVLƏTİNİN QURULUŞU VƏ İDARƏ OLUNMASINDA TÜRK QIZILBAŞ ƏYANLARININ ROLU (az.). Bakı: «AVROPA» nəşriyyatı. 2015.
• Məhəmmədi, M.Ə. Tarix-i Qızılbaşan (türk). Bakı: Azərbaycan nəşriyyatı. 1993.
• Süleymanov, Mehman. Səfəvilər. Şah Təhmasib (az.). V. Bakı: Maarif. 2020. ISBN 978-9952-37-141-8.