Əfqanıstan Demokratik Respublikası

Tarixi dövlət
Əfqanıstan Demokratik Respublikası
Bayraq Gerb
←   → 30 aprel 1978 — aprel 1992
Paytaxt	Kabil
Dilləri	Tacik dili
Rəsmi dilləri	Puştu dili Dəri dili
Dövlət dini	Ateizm(1978–1987) Sünni İslam(1987–1992)
Valyuta	Əfqanıstan əfqanisi
Ərazisi	647.500 km²
Əhalisi	15.540.000 nəf.
İdarəetmə forması	sosialist dövlət, təkpartiyalı sistem, parlamentli respublika
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Əfqanıstan Demokratik Respublikası (DRA) (Dəricə: جمهوری دمکراتی افغانستان, Jumhūree-ye Dimukrātee-ye Afghahnistān), (Puştuca:دافغانستان دمکراتی جمهوریت, Dǝ Afġānistān Dimukratī Jumhūriyat), 1987-ci ildə Əfqanıstan Respublikası adlandırıldı (Dəricə: جمهوری افغانستان, Jumhūrī-ye Afġānistān, Puştuca:د افغانستان جمهوریت, Dǝ Afġānistān Jumhūriyat) — Əfqanıstan Xalq Demokratik Partiyası (PDPA) ölkəni idarə zamanı dövrü əhatə edir.

Şərq bloku
Sovet sosialist respublikaları Azərbaycan Belorusiya Ermənistan Estoniya Gürcüstan Latviya Litva Moldova Özbəkistan Qazaxıstan Qırğızıstan Rusiya Tacikistan Türkmənistan Ukrayna
Müttəfiq dövlətlər Əfqanıstan Albaniya Anqola Benin Bolqarıstan Çin Konqo Kuba Çexoslovakiya Almaniya Demokratik Respublikası Efiopiya Qrenada Macarıstan Kampuçea Laos Monqolustan Mozambik Şimali Koreya Polşa Rumıniya Somali Cənubi Yəmən Vyetnam
Əlaqəli təşkilatlar Kominform Qarşılıqlı İqtisadi Yardım Şurası Varşava Müqaviləsi Təşkilatı Dünya Həmkarlar İttfaqı Federasiyası Dünya Demokratik Gənclik Federasiyası
Müxalifət Antisovet partizanlar Albaniya Bolqarıstan Xorvatiya Estoniya Latvia Litva Polşa Rumıniya Serbiya Ukrayna Baltikyanı ölkələrdə partizan döyüşləri Meşə Qardaşları Cəngəllik əməliyyatı Sovet işğalı Etirazlar və üsyanlar Pilzen 1953 Şərqi Almaniya 1953 Gürcüstan 1956 Poznan 1956 Macarıstan 1956 Novoçerkassk 1962 Çexoslovakiya 1968 İşğal Qırmızı meydan 1968 Çarta 77 (Çexoslovakiya) Solidarnost (Polşa) Jeltoqsan (Qazaxıstan) Braşov üsyanı (Rumıniya) Yanvar hadisələri (Litva) İstehkamlar (Latviya) Qanlı bazar günü (Gürcüstan) Qara Yanvar (Azərbaycan)
Soyuq müharibə hadisələri Marşal planı Çexoslovakiya çevrilişi Tito–Stalin ayrılığı Berlin böhranı Koreya müharibəsi Gizli nitq Çin-Sovet Ayrılığı Berlin divarı Karib böhranı Vyetnam müharibəsi Kubanın Anqolaya müdaxiləsi Əfqanıstan müharibəsi Moskva Olimpiya Oyunları Körfəz müharibəsi
Zəifləməsi Nəğməli inqilab Polşa Dairəvi Masa Razılığı 1989-cu il inqilabları Berlin divarının dağılması Yanvar hadisələri Litvada Sovet İttifaqının sonu Albaniyada kommunizmin çöküşü Çexoslovakiyanın dağılması

Aprel inqilabı

27-28 aprel 1978-ci ildə (7-ci Saur, 1357-ci il müsəlman xronologiyası) Əfqanıstanda aprel inqilabı baş verir, nəticədə polkovnik-leytenant Əbdül Qədirin başçılıq etdiyi bir qrup hərbçi prezident Davudu devirir və hakimiyyəti İnqilab Şurasına verir. 29 aprel.

Yerli radioda hakimiyyətin dəyişdirilməsi ilə bağlı bəyannamə iki dildə: Dəri və Puştu dillərində oxundu.

Nur Məhəmməd Taraki yeni baş nazir olur və ölkə “demokratik respublika” elan edilir.

Qırmızı bayraq yeni dövlətin bayrağı oldu. 1978-ci il aprelin 30-da yeni respublika dünyanın əksər dövlətləri, o cümlədən SSRİ və sosialist ölkələri, ABŞ, Böyük Britaniya, Pakistan tərəfindən tanındı.

İnqilabçı hökumət “Kəndli borclarının azaldılması və sələmçiliyin aradan qaldırılması haqqında” fərman verməklə aqrar islahat elan edir: 11 milyon kəndli sələmçilik borcundan azad edildi.

Qadınların bərabərliyi və iqtisadiyyatda dövlət sektorunun gücləndirilməsi elan edildi.

Əvvəlcə inqilab heç bir ciddi müqavimətlə qarşılaşmadı.

Krizisin böyüməsi

Vaxtı keçmiş aqrar islahat nüfuzlu qəbilə başçılarını və ruhaniləri hökumətə qarşı çevirdiyi üçün tədricən zəifləməyə başladı.

Ən yaxşı torpaq sahələri məmurların qohumları tərəfindən alınırdı və kasıblar çox vaxt torpaqla nə edəcəyini bilmirdilər.

Nəticə etibarı ilə kəndlilər yeni hökumətin dayağına çevrilmədilər, daha çox hərbi və ziyalılardan toplanmış, öz köklərindən qopmuş, sovet mütəxəssisləri tərəfindən yetişdirilmişlər.

Qəbilə quruluşuna məhəl qoymamaq inqilabi hakimiyyətin əhalinin geniş kütlələrindən uzaqlaşmasına səbəb oldu.

Eyni zamanda, DRA rəhbərlərinin deklarativ sovetpərəst mövqeyi SSRİ-nin geosiyasi opponentləri: ABŞ, Çin və İran tərəfindən rədd edildi.

Eyni zamanda, hakimiyyət uğrunda partiyadaxili mübarizə gücləndi və bu, Karmalın Çexoslovakiyaya sürgün edilməsi ilə nəticələndi.

Rəqiblərlə rəftar edərkən hakimiyyət ayrıseçkilik etmədən qəddarlıqdan istifadə edirdi. İnqilabçı hökumət sürətlə nüfuzunu itirirdi.

İlk iğtişaş 8 oktyabr 1978-ci ildə ənənəvi olaraq təcrid olunmuş Nuristanda (əvvəllər Kafiristan, yəni “kafirlər diyarı” adlanırdı) baş verdi.

1979-cu il martın 15-də Herat üsyan qaldırdı.

Qiyamda 17-ci piyada diviziyasının əfqan əsgərləri iştirak edib, onlardan biri (İsmail Xan) sonradan silahlı müxalifətin liderlərindən birinə çevrilib.

Üsyan zamanı üç sovet mütəxəssisi həlak oldu.

Üsyançılara qarşı tanklar və təyyarələrdən (İl-28) istifadə edildi. Martın 21-də, Heratda üsyan yatırıldıqdan bir gün sonra Cəlalabad qarnizonunda sui-qəsd aşkarlandı.

230-dan çox əsgər və zabit hökumət əleyhinə hərəkətlərdə ittiham olunaraq həbs edilib.

Bu hadisələr, general B.V.Qromov özünün “Məhdud kontingent” kitabında yazır, əslində ölkədə inqilabi rejimin mövcudluğunu təhdid edirdi.

Avqustun 5-də Kabildəki Bala Hisar qalasının qarnizonu (26-cı hava desant alayı və komando batalyonu) üsyan qaldırdı.

1979-cu il sentyabrın 16-da Taraki şəxsi diktatura rejimi quran şəriki Əmin tərəfindən hakimiyyətdən uzaqlaşdırıldı.

Amin repressiya və terror yolu ilə hakimiyyətini möhkəmləndirməyə çalışdı, lakin böhranın öhdəsindən gələ bilmədi.

Onun xarici siyasətindən narazı qalan SSRİ rəhbərliyi Əfqanıstanda dövlət çevrilişi həyata keçirdi və Əfqanıstan rəhbərliyini marionetka ilə əvəz etdi.

Karməlin hakimiyyəti

27 dekabr 1979-cu ildə Sovet xüsusi xidmət orqanları Əmini aradan qaldırdı və hakimiyyəti hücum zamanı Baqram hərbi aerodromunda olan Karmələ verdi. Hələ iki gün əvvəl, dekabrın 25-də Sovet qoşunlarının məhdud kontingentinin Əfqanıstan ərazisinə yeridilməsi başlandı. Əvvəlcə Sovet qoşunlarının Əfqanıstan hökumət qüvvələrini gücləndirəcəyi planlaşdırılırdı, lakin sovet qoşunlarının mövcudluğuna qarşı əfqan hərbçiləri tərəfindən üsyanlar oldu. Kabilin şimalında antisovet Pəncşir cəbhəsi yaradıldı. Karməl sələflərindən daha mötədil siyasət yürütməyə çalışırdı. Ümumi amnistiya elan edərək, 15 minə yaxın məhbusu azadlığa buraxmaqla terror dövrünə son qoydu. O, həmçinin qırmızı bayraqdan imtina edərək qara-qırmızı-yaşıl üçrəngli bayrağa üstünlük verib.

1980-ci il konstitusiyasında sosializm mövzusu retuş edildi. Müsəlmanlara ibadət azadlığı elan edildi. Zəhmətkeş xalqın, o cümlədən sənətkarların və köçərilərin geniş cəbhəsinə arxalanmağa cəhd edilirdi. Aqrar islahat ruhanilərin və tayfa zadəganlarının maraqlarını nəzərə almağa başladı. Ümumi hərbi çağırışın köməyi ilə Karməl öz rejimi üçün sosial bazasını genişləndirməyə çalışdı, lakin vətəndaş müharibəsinin volanı fırlanırdı və bu cür jestlər müxalifət tərəfindən zəiflik əlaməti kimi qəbul edilirdi. 1980-ci il fevralın 22-də Kabil üsyanı başladı. Həmin ilin yazında, aprelin 20-24-də Kabildə hökumət əleyhinə kütləvi nümayişlər baş verdi və alçaqdan uçan reaktiv təyyarələrin köməyi ilə dağıdıldı. 1985-ci ilin yazında sovet qoşunları əfqan əsgərləri ilə birlikdə Pakistanla sərhəd yaxınlığında düşmən bazalarına qarşı Künər əməliyyatı keçirdilər.

Nəcibullahın hakimiyyəti

1986-cı il mayın 4-də AXCP MK-nın XVIII plenumunda Nəcibullah Kərmalı əvəz etdi, bu da yenidənqurmanın başladığı SSRİ-də əhval-ruhiyyənin dəyişməsini əks etdirdi.

Yeni xətt demokratikləşmə və silahlı müxalifətlə kompromis axtarışı (“milli barışıq”) idi.

Aqrar islahat məhdudlaşdırıldı, xüsusi mülkiyyətə icazə verildi, maksimum torpaq sahəsi 20 hektara çatdırıldı.

Bu arada Sovet qoşunları 1986-cı ilin avqustunda Heratda İsmayıl xanın qoşunlarını darmadağın etmək üçün uğurlu xüsusi əməliyyat keçirdilər.

2 iyul 1987-ci ildə partiyalar haqqında qanun qüvvəyə mindi, uzun illərdən sonra ilk dəfə olaraq Loya Cirqa forması tətbiq olundu, onun ilk iclasında (1 dekabr) yeni konstitusiya qəbul edildi və Nəcibullah; prezident kimi təsdiqləndi.

1987-ci ilin sonunda ölkənin cənub-şərqində sovet qoşunları ilə düşmənlər arasında şiddətli toqquşmalar baş verdi.

1988-ci il mayın 15-dən 1989-cu il fevralın 15-dək sovet qoşunlarının Əfqanıstandan çıxarılması baş verdi.

1988-ci ilin sonunda əyalət mərkəzlərinin 81%-i, qəza və volost mərkəzlərinin 46,8%-i, qəza və volostların 23,5%-i Əfqanıstan hökumətinin nəzarəti altında idi.

Sovet qoşunlarının çıxarılmasından sonra Əfqanıstan Respublikasının hökumət qüvvələri ölkə ərazisinin böyük hissəsinə (28 əyalətdən 26-sı, 187 rayon mərkəzindən 114-ü və 6110 kənd), silahlı müxalifət qüvvələri isə iki əyalətə - Bamiyan və Taxara və 76-ya nəzarət edirdi. rayonlar.

1989-cu ildə Əfqanıstan hökumət qüvvələri bir neçə mücahid hücumunu, o cümlədən Cəlalabada (5 mart-16 may), Xost və Kabilə hücumu dəf etdi.

Lakin sonradan beynəlxalq təcrid vəziyyətində olan Əfqanıstan Respublikası hökuməti mücahid dəstələrinin öhdəsindən gələ bilmədi.

1990-cı il martın 6-7-də Tanay üsyanı başladı.

Martın 6-da səhər saatlarında Əfqanıstanın müdafiə naziri Tanay bir qrup zabit və güclü təhlükəsizlik ilə Kabildən 60 km şimal-qərbdə yerləşən Baqram aerodromuna gəlib və Kabilə hava zərbələri endirmək əmrini verib.

Onun tərəfində 4-cü və 15-ci tank briqadaları, 52-ci rabitə alayı və 40-cı diviziya var idi.

Müdafiə Nazirliyinin ərazisində və Baqram aviabazasının ətrafında hökumət qoşunları ilə üsyançılar arasında şiddətli döyüşlər getdi, nəticədə hökumət qoşunları zərbəçilərin müqavimətini yatıra bildi.

Martın 7-də saat 12:25-də Tanay digər üsyançı generallar və onların ailələri ilə birlikdə Baqram aerodromundan Pakistana uçdu.

Martın 8-də AXCP MK Siyasi Bürosunun iclasında Tanay üzvlüyündən çıxarıldı, martın 18-də isə Mərkəzi Komitənin plenumu onu partiyadan xaric etdi.

1990-cı ilin yayında AXCP "Vətən" partiyası adlandırıldı və kommunist ideologiyasından tamamilə imtina etdi.

11 aprel 1991-ci il - 11 illik mühasirədən sonra Xost şəhəri mücahidlərin səhra komandiri Cəlaləddin Həqqaniyə təslim oldu.

1991-ci ilin birinci yarısına qədər Nəcibullah ölkə ərazisinin cəmi 10%-nə nəzarət edirdi.

1992-ci ilin martında general-polkovnik Əbdül Rəşid Dostumun komandanlığı altında 53-cü piyada diviziyası mücahidlərin tərəfinə keçdi və nəticədə Nəcibullah rejimini sarsıtdı.

1992-ci il aprelin 28-nə keçən gecə mücahidlərin səhra komandiri Əhməd Şah Məsud və Əbdül Rəşid Dostumun qoşunları döyüşsüz Kabilə daxil oldu, bundan sonra Əfqanıstan İslam dövləti elan edildi.

Xarici keçidlər

• Sovet Hava Gücü: Əfqanıstanda istifadə olunmuş taktiklər və silahlar Arxivləşdirilib 2009-01-21 at the Wayback Machine Podpolkovnik Denni R. Nelson tərəfindən
• Qırmızı Ordu Əfqanıstanda